Rozdział nadrzędny: Szamotuły

Warto zobaczyć

Nieopodal rynku wznosi się gotycka

 kolegiata MB Pocieszenia i św. Stanisława. Piękny, trzynawowy kościół z dwoma wyniosłymi szczytami należy do najciekawszych w Wielkopolsce. Zbudowano go w latach 1423-31 na miejscu wcześniejszego drewnianego, a rozbudowano na początku XVI w. Wewnątrz na belce tęczowej widnieje krucyfiks z ok. 1370 r. Na ścianie nawy południowej znajduje się spiżowa płyta nagrobna Andrzeja Szamotulskiego, wykonana w warsztacie Vischerów w Norymberdze. Podobnie jak płyty z katedry poznańskiej, zrabowana przez hitlerowców, wróciła do Polski na początku lat 90. XX w. W późnorenesansowym ołtarzu głównym wisi obraz Zdjęcie z krzyża Luki Giordana, przed którym pali się wieczna lampa - dar króla Jana Kazimierza. W ołtarzu bocznym umieszczono cudowny obraz MB Pocieszenia Szamotuł Pani - ruską ikonę z 1. poł. XVII w., wzorowaną na wizerunku MB Kazańskiej. W kościele zobaczyć też można szereg pięknych witraży. Szamotuły to bowiem jedno z centrów polskiego witrażownictwa.

W północnej części miasta zachował się kompleks zamkowy -

 Muzeum Zamek Górków. Pierwotny zamek, należący do Nałęczów, rozbudowano na początku XVI w. staraniem Łukasza Górki. W zamku mieści się muzeum, prezentujące wnętrza z okresu późnego renesansu i wczesnego baroku. Zgromadzono tu też jedną z największych kolekcji ikon w Polsce, liczącą ponad 1600 eksponatów. Najcenniejszą jej częścią jest zbiór tzw. ikon podróżnych i sztuki staroobrzędowców, uznawany za największy, poza Rosją, w Europie. Pozostałością dawnego systemu obronnego jest Baszta Halszki, zwana także Wieżą Czarnej Księżniczki. Czterokondygnacyjna wieża mieszkalna z cegły powstała w wyniku rozbudowy wieży bramnej. Obecnie mieści się w niej ekspozycja, obrazująca dzieje miasta i regionu od czasów najdawniejszych po okres międzywojenny. Z basztą są związane tragiczne dzieje Elżbiety Ostrogskiej, która miała być tutaj więziona przez okrutnego męża w latach 1559-73. Jej losy, opisane m.in. przez Łukasza Górnickiego w Dziejach w Koronie Polskiej, w późniejszych latach stały się inspiracją dla wielu twórców. Akcję powieści Szachista, mówiącej o zamyśle porwania przez wywiad brytyjski Napoleona i zastąpieniu go sobowtórem, umieścił w baszcie Waldemar Łysiak.

W skład zespołu zamkowego wchodzą także trzy oficyny (w jednej z nich mieści się interesująca ekspozycja etnograficzna) oraz dawny spichlerz, obecnie Muzeum Archeologii Gazociągu Tranzytowego, przeznaczone na ekspozycję znalezisk archeologicznych, odkrytych podczas budowy w Polsce tzw. Gazociągu Jamalskiego z Rosji do Europy Zachodniej.

Na południe od rynku, w miejscu zamku Świdwów Szamotulskich, wznoszą się barokowe zabudowania dawnego  klasztoru Franciszkanów Reformatów. Jednonawowy kościół Świętego Krzyża powstał w latach 1675-82, a jednolite rokokowe wyposażenie wnętrza pochodzi z połowy XVIII w. Do kościoła przylegają zabudowania klasztoru z wirydarzem. Obok kościoła stoi  pomnik Wacława z Szamotuł - wybitnego muzyka renesansu, nadwornego kompozytora Zygmunta Augusta. Pomnik w kształcie obelisku wzniesiono w 1947 r. wg projektu Bazylego Wojtowicza. Nieopodal możemy zobaczyć drugi pomnik w postaci głazu, poświęcony pamięci powstańców wielkopolskich.

 

Czarna Księżniczka - Halszka z Ostroga

Urodzona w 1539 r. Halszka, jak zdrobniale nazywano Elżbietę Ostrogską, była jedynym dzieckiem księcia Eliasza (Ilji) Ostrogskiego, potomka ruskiego rodu oraz znanej z urody Beaty Kościeleckiej, którą współcześni uznawali za córkę króla Zygmunta Starego. Fakt, iż po śmierci ojca Halszka stała się dziedziczką jednej z największych fortun ówczesnej Rzeczypospolitej sprawił, że nie zaznała zbyt wiele szczęścia. Kiedy miała 14 lat, jej stryj Konstanty Wasyl i matka zgodzili się oddać jej rękę staroście czerkaskiemu Dymitrowi Sanguszce. Takiej decyzji nie zaakceptował król, toteż i matka wkrótce cofnęła zgodę. Sanguszko, nie mogąc wyegzekwować swoich praw, najechał Ostróg i siłą poślubił Halszkę. Sakramentu udzielił przymuszony do tego ksiądz, a stryj Konstanty osobiście przypilnował skonsumowania związku. Taki postępek rozgniewał króla Zygmunta Augusta, a sąd skazał Dymitra na infamię. Dymitr wraz z Halszką uciekł w kierunku granicy z Czechami. Pościg, złożony z pretendentów do ręki kniaziówny, dogonił ich już po przekroczeniu granicy i wbrew zakazowi czeskiego starosty Dymitr został zamordowany. Jego grobowiec do dziś można oglądać w kościele w Jaromierzu. Decyzją króla na męża Halszki wyznaczono wielkopolskiego możnowładcę Łukasza III Górkę, późniejszego wojewodę poznańskiego. Związkowi temu była przeciwna matka i to ona zabrała córkę do Lwowa, gdzie potajemnie wydała ją za kniazia Symeona Olelkowicza Słuckiego. Tak jawne sprzeniewierzenie się woli królewskiej rozsierdziło monarchę. Nakazał on zdobyć klasztor Dominikanów, w którym schroniły się Beata z Halszką, by oddać młodą żonę Łukaszowi. Tak też się stało i w 1559 r. Halszka trafiła do Szamotuł. Przebywała tu 14 lat, aż do śmierci Łukasza w 1573 r. Potem wyjechała do rodzinnego Ostroga, gdzie zmarła w 1582 r. Legenda głosi, że Łukasz założył na twarz niewiernej żony żelazną maskę i uwięził ją w wieży, w której przez małe okienko podawano jej posiłki i skąd podziemnym przejściem mogła udawać się do szamotulskiej kolegiaty, aby, oddzielona od innych stalową kratą, słuchać mszy i żałować za grzechy. Opowieściom przeczą jednak relacje współczesnych. Mimo że pilnowana, mogła swobodnie poruszać się po dobrach Łukasza, a niekiedy widywano ją u boku męża podczas ważniejszych uroczystości.

Starsi mieszkańcy Szamotuł wspominają, że w jasne noce można dostrzec w zamkowym parku spacerującą młodą kobietę w powłóczystych szatach. Kiedy jednak ktoś próbuje się do niej zbliżyć - znika.